ماشین اقتصاد چیست و چگونه کار می‌کند؟

اقتصاد مانند یک ماشین ساده کار می‌کند، اما ممکن است هنوز به صورت صحیح توسط تازه‌واردها درک نشده باشد. درک مفهوم ماشین اقتصاد و به کار بردن آن در مدیریت و توسعه اقتصادی بسیار مهم است. این ماشین محرک اقتصاد است و در بخش‌های مختلف آن تاثیرگذار است، بنابراین اگر به درستی مورد استفاده قرار بگیرد، می‌تواند پیچیده‌ترین چالش‌های جامعه را حل کند.

در این مقاله به معرفی ماشین اقتصاد و بررسی نحوه کارکرد آن می‌پردازیم.

ماشین اقتصاد چیست؟

ماشین اقتصاد مفهومی است که به بررسی کارکرد اقتصاد می‌پردازد. این مفهوم شامل سه اصل مهم رشد بهره‌وری، چرخه بدهی بلند مدت و کوتاه مدت می‌شود.

درک مفهوم ماشین اقتصاد به فهم کارکرد پیچیده اقتصاد کمک می‌کند. زمانی که متوجه شویم اقتصاد چگونه کار می‌کند، می‌توان تحلیل‌های صحیح‌تری نسبت به آینده بازارها داشته باشیم. ماشین اقتصاد با وجود پیچیدگی، تنها از میلیون‌ها تراکنش مختلف تشکیل شده است. در واقع کارکرد ماشین اقتصاد بر پایه همین تراکنش‌ها است. این تراکنش‌ها باعث ایجاد سه نیروی اصلی می‌شوند که اقتصاد را در بر می‌گیرند.

همانطور که اشاره کردیم، این نیروها شامل موارد زیر می‌شوند:

• رشد بهره‌وری‌ (Productivity Growth)
• چرخه بدهی کوتاه مدت (Short Term Debt Cycle)
• چرخه بدهی بلند مدت (Long Term Debt Cycle)

عامل مهم ایجاد کننده این نیروها، تراکنش‌ها (معاملات) هستند. در ادامه معاملات و تاثیر آنها در ماشین اقتصاد را بررسی می‌کنیم.

معاملات در ماشین اقتصاد چه نقشی دارند؟

کل فرایند اقتصاد توسط معاملات صورت می‌گیرد؛ بنابراین با درک کامل فرایند معاملات، می‌توان کارکرد اقتصاد را نیز درک کرد. به بیان ساده می‌توان گفت که اقتصاد، شامل مجموع معاملاتی می‌شود که اقتصاد را شکل می‌دهند. هر معامله شامل یک خریدار، یک فروشنده و مبادله پول یا اعتبار برای خرید محصول، خدمات یا دارایی‌های مالی مورد نیاز است. شاید برایتان سوال پیش بیاید که اعتبار چیست؟ اعتبار نیز مانند پول قابل خرج کردن است، بنابراین مانند پول می‌توان آن را به عنوان هزینه صرف شده به حساب آورد. 

بازار (Market) شامل کل خریداران و کل فروشندگان یک محصول به خصوص است. این معاملات تنها مختص مردم نیست، بلکه دولت‌ها و بانک‌ها نیز به وسیله پول و اعتبار خدمات و محصولاتی را معامله می‌کنند. جالب است بدانید که بزرگترین خریدار و فروشنده دولت است که از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود که شامل یک دولت مرکزی است که مالیات را جمع‎‌آوری می‌کند و یک بانک مرکزی که کنترل پول و اعتبار را بر عهده دارد، می‌شود. مالیات اصلی‌ترین منبع درآمد داخلی دولت است که به کمک آن هزینه‌های دولت شامل حقوق کارکنان، ساخت راه، خدمات بهداشتی و سایر موارد را تامین می‌کند.

از سوی دیگر بانک مرکزی وظیفه مدیریت گردش پول و اعتبار دارد. بانک مرکزی به کمک کنترل نرخ بهره و چاپ پول این وظیفه را به انجام می‌رساند. اعتباری که توسط بانک مرکزی ایجاد می‌شود، مهم‌ترین بخش اقتصاد است که باعث کارکرد ماشین اقتصاد می‌شود.

اعتبار و رشد بهره وری در ماشین اقتصاد

درست مانند خریداران و فروشندگان؛ وام گیرندگان و وام دهندگان نیز برای انجام معامله از پول یا اعتبار استفاده می‌کنند. وام دهندگان معمولا به قصد افزایش سرمایه خود اقدام به اهدای وام می‌کنند و وام گیرندگان نیز برای افزایش قدرت خرید نیاز به دریافت وام دارند. اعتباری که از طرف بانک مرکزی به مردم داده می‌شود، به این دو گروه کمک می‌کند تا به اهداف خود برسند. وام گیرندگان در ازای دریافت وام باید اصل مبلغ وام را به علاوه بهره به بانک پس بدهند. این بهره که مقدار آن توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود، باعث افزایش سرمایه وام دهندگان می‌شود.

بنابراین وقتی بهره بالا باشد، تقاضا برای دریافت وام کمتر می‌شود و بالعکس وقتی نرخ بهره پایین باشد، تقاضا نیز برای وام بیشتر خواهد شد.

اعتباری که برای دریافت وام یا خرید کالا استفاده شود، تبدیل به بدهی (Debt) می‌شود. به زبان ساده به عنوان دارایی برای وام دهنده محسوب می‌شود، زیرا در زمان پرداخت بدهی توسط وام گیرنده، این بدهی به دارایی یا سرمایه تبدیل می‌شود. از طرفی این بدهی برای وام گیرنده مسئولیت ایجاد می‌کند. در معاملاتی که به صورت وام انجام می‌شود، تنها زمانی که وام گیرنده بدهی را تسویه می‌کند؛ معامله تکمیل می‌شود.

اما ماجرای اقتصاد و اهمیت اعتبار به اینجا ختم نمی‌شود. در واقع این چرخه دائما تکرار می‌شود. زمانی که وام گیرنده اعتبار خود را برای دریافت وام خرج می‌کند؛ به کمک این پول می‌تواند محصول یا خدمات دریافت کند. در واقع هزینه‌های یک فرد، درآمد فرد دیگری خواهد بود. هر چه هزینه‌های یک فرد بالاتر برود، اعتبار نیز افزایش می‌یابد و هرچه اعتبار بیشتر شود، بانک‌ها بیشتر به پرداخت وام به فرد علاقه نشان خواهند داد. بنابراین افزایش اعتبار، باعث افزایش قرض و در نهایت افزایش هزینه می‌شود. در نتیجه این چرخه منجر به رونق گرفتن بازارها و رشد اقتصادی و در نهایت رشد بهره‌وری می‌شود. چرخه رشد بهره‌وری معیاری بلند مدت است و در کوتاه مدت اعتبار بالایی ندارد. بنابراین برای درک کارکرد ماشین اقتصاد نیاز است چرخه بدهی کوتاه مدت و بلند مدت را درک کنیم.

چرخه بدهی کوتاه مدت و بلند مدت در ماشین اقتصاد

نوسانات بدهی در دو بازه زمانی 5 تا 8 ساله (کوتاه مدت) و 75 تا 100 ساله (بلند مدت) محاسبه می‌شود. افزایش اعتبار، افزایش دریافت وام و در نهایت افزایش هزینه، در آینده منجر به رشد بدهی خواهد شد. رشد بدهی مردم، توازن بین درآمد و بدهی را بر هم زده و باعث کم شدن هزینه در آینده می‌شود. این چرخه به صورت مداوم اتفاق می‌اُفتد، بنابراین وقوع آن قابل پیش بینی است.

در فاز اول چرخه بدهی کوتاه مدت، با افزایش اعتبار، فعالیت اقتصادی نیز زیاد شده و شاهد توسعه خواهیم بود. در ادامه با رشد توسعه شاهد افزایش قیمت‌ها خواهیم بود. این رشد قیمت‌ها به دلیل افزایش اعتبار، هزینه بیشتر و بالا رفتن تقاضا ایجاد می‌شود که در نهایت منجر به ظهور تورم می‌شود. بانک مرکزی در واکنش به افزایش قیمت‌ها و ظهور تورم، نرخ بهره را افزایش می‌دهد که باعث گران‌تر شدن وام خواهد شد. بنابراین علاقه مردم به وام گرفتن کاهش یافته و نقدینگی در بازارها کم شده که متعاقبا باعث کاهش هزینه برای خرید کالا و خدمات و درآمد می‌شود.

با کاهش درآمد و تقاضا، قیمت‌ها نیز کمتر شده و تورم کنترل می‌شود. در این مرحله وارد فاز دوم چرخه بدهی کوتاه مدت می‌شویم که به آن رکود می‌گویند. پس از ایجاد رکود، بانک مرکزی مجدد نرخ بهره را کاهش داده تا نقدینگی در بازار بیشتر شود. این چرخه به صورت مداوم در حال تکرار است.

این چرخه‌های کوچک کنترل بازار و تورم توسط بانک مرکزی، در بلند مدت باعث پیشی گرفتن میزان بدهی از درآمد می‌شود که چرخه بدهی بلند مدت را ایجاد می‌دهد. چرخه بدهی در بلند مدت باعث ایجاد حباب اقتصادی می‌شود. زمانی که مردم به آینده خوشبین هستند و نقدینگی بالایی در اختیار دارند، بدون توجه به آینده هزینه می‌کنند و این رونق اقتصادی بدون حد و مرز، در نهایت منجر به ایجاد بدهی‌های بزرگ و ترکیدن حباب می‌شود. درست مانند اتفاقی که در اواخر دهه 90 میلادی در آمریکا افتاد که به حباب دات کام شهرت یافت. ترکیدن حباب باعث سقوط بازارها خواهد شد. در این حالت بانک‌ها وام نمی‌دهند و با وجود نرخ بهره نزدیک به صفر، افراد توانایی دریافت وام را ندارند؛ زیرا بدهی‌هایی دارند که قادر به بازپرداخت آن نیستند. این کاهش اعتبار و درآمد مردم، باعث می‌شود درآمد دولت‌ها نیز کاهش یابد؛ زیرا دولت به دلیل رکود اقتصادی مجبور به کاهش مالیات و افزایش کمک‌های معیشتی به افراد بیکار کشور است. 

حال راه‌کار بانک مرکزی برای بهبود شرایط اقتصادی و خروج از رکود چیست؟ درست حدس زدید؛ چاپ پول. در این زمان است که بانک مرکزی به چاپ پول بیشتر روی می‌آورد. این چاپ پول می‌تواند در کنار فروش اوراق قرضه دولتی، نقدینگی را در بازارها افزایش دهد که باعث توازن اقتصادی خواهد شد. البته باید بدانید که چاپ پول، راهکاری تورمی محسوب می‌شود، چون باعث افزایش نقدینگی و در نتیجه رشد قیمت‌ها خواهد شد. بنابراین لازم است این راهکار در کنار روش‌های دیگر مانند کاهش بدهی‌ها، ریاضت‌های اقتصادی و افزایش مالیات بر ثروتمندان باشد تا تورم تحت کنترل قرار گیرد.

بررسی نمونه‌ای از کارکرد ماشین اقتصاد

به عنوان مثال در ادامه به بررسی رکود اقتصادی آمریکا در سال‌های 2008 و 1929 می‌پردازیم. 

در سال 1929 و 2008 افزایش نقدینگی باعث رشد بازارها شده و توسعه اقتصادی را منجر شد. همانطور که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید، رشد اقتصادی در نهایت منجر به ریزش شدید بازارها شده است. در نمودار بعدی اقدام بانک مرکزی در مواجه با این رکود اقتصادی را مشاهده می‌کنید.

همانطور که در تصور مشخص است، بعد از رکود بازارها در آمریکا، بانک مرکزی اقدام به صفر کردن نرخ بهره برای تشویق مردم به دریافت وام و بازپرداخت بدهی‌ها و در نهایت رشد نقدینگی کرده است.

درک کارکرد ماشین اقتصاد چه فوایدی دارد؟

با آشنایی در مورد ماشین اقتصاد با مفهوم اعتبار و بدهی بیشتر آشنا شده و دلایل چاپ پول توسط بانک‌های مرکزی درک خواهید کرد. در ضمن درک کارکرد ماشین اقتصاد می‌تواند برای تصمیم‌گیری‌های سرمایه گذاری در آینده تاثیرگذار باشد. در واقع ماشین اقتصاد یکی از اصول بنیادی بازارهای مالی و کارکرد آنها است که برای فعالین بازارهای مالی مانند فارکس مهم خواهد بود.