صندوق های بورسی یکی از ابزارهای مهم سرمایه‌گذاری غیرمستقیم در بازار سرمایه هستند که به افراد امکان می‌دهند بدون نیاز به تحلیل و مدیریت مستقیم سهام، کالاها، اوراق بهادار و … در بازار بورس فعالیت کنند. هر شخص حقیقی یا حقوقی که تحلیل ابزارهای مالی را به صورت حرفه‌ای یا مبتدی آموزش دیده باشد (حتی آموزشی ندیده باشد)، می‌تواند در انواع صندوق های بورسی سرمایه‌گذاری کند.
صندوق های بورس تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار و صندوق های کالایی تحت نظارت بورس کالا فعالیت می‌کنند و سرمایه‌های خرد را از مردم جمع‌آوری کرده و با توجه به نوع صندوق بورسی در دارایی‌های متنوعی مانند سهام، اوراق بهادار و سایر ابزارهای مالی سرمایه‌گذاری می‌کنند.
به طور کلی مزایا و معایب صندوق های بورسی به شرح زیر است:
| معایب سرمایه گذاری در صندوق های بورسی | مزایای سرمایه گذاری در صندوق های بورسی |
| کارمزد و هزینه‌های مدیریتی: صندوق های سرمایه گذاری دارای کارمزد مدیریت و هزینه‌های جاری هستند که ممکن است بخشی از سود سرمایه‌گذار را کاهش دهد. | مدیریت حرفه‌ای: سرمایه‌گذاری در صندوق های بورسی به دلیل مدیریت توسط تیم‌های حرفه‌ای، ریسک کمتری نسبت به فعالیت مستقیم در بازار بورس دارد. |
| کنترل کمتر بر دارایی: در صندوق های بورسی سرمایه‌گذاران نمی‌توانند مستقیماً تصمیمات مدیریتی در خصوص خرید و فروش سهام اتخاذ کنند. | تنوع در سرمایه‌گذاری: صندوق های سرمایه گذاری، دارایی‌های خود را در سبدی متنوع از سهام و اوراق بهادار توزیع می‌کنند که موجب کاهش ریسک می‌شود. |
| ریسک نوسانات بازار: اگرچه صندوق ها سبد متنوعی از دارایی‌ها دارند، اما همچنان تحت تأثیر نوسانات بازار قرار می‌گیرند. | نقدشوندگی بالا: برخی از صندوق های سرمایه‌گذاری قابل معامله در بورس (ETF) قابلیت خرید و فروش آسان در طول ساعات معاملات بازار را دارند. |
برای درک بهتر عملکرد صندوق های بورسی، آشنایی با برخی اصطلاحات رایج ضروری است:
واحد سرمایه گذاری در صندوق بورسی یا یونیت (Unite) به کوچک‌ترین بخش هر صندوق بورسی گفته می‌شود که نشان‌دهنده سهم سرمایه‌گذار در دارایی‌های صندوق است. هر سرمایه‌گذار به‌اندازه تعداد واحدهای خود در سود و زیان صندوق بورسی شریک خواهد بود.
واحدهای سرمایه گذاری در صندوق های بورسی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
1. واحدهای سرمایه گذاری عادی: که قابل خرید و فروش در بازار سرمایه هستند و ارزش آن‌ها بر اساس NAV صندوق تعیین می‌شود.
2. واحدهای سرمایه گذاری ممتاز: این واحدها معمولاً در اختیار مؤسسان صندوق هستند و دارای حقوق مدیریتی و تصمیم‌گیری هستند.
«ارزش خالص دارایی» یا (NAV: Net Asset Value) ارزش واقعی هر واحد از صندوق سرمایه گذاری را نشان می‌دهد که از تفاضل ارزش کل دارایی‌های صندوق با بدهی‌های آن به دست می‌آید و به‌صورت روزانه محاسبه و اعلام می‌شود.
قیمت صدور: مبلغی که سرمایه‌گذار برای خرید واحدهای جدید صندوق می‌پردازد. این قیمت معمولاً شامل NAV و کارمزد صدور می‌شود.
قیمت ابطال: مبلغی که سرمایه‌گذار در هنگام فروش واحدهای خود دریافت می‌کند. این قیمت برابر با NAV واحد سرمایه‌گذاری در زمان فروش است.
نکته: البته در اکثر مواقع قیمت خرید و فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق های بورسی دارای حباب مثبت یا حباب منفی است.
حباب قیمتی به وضعیتی گفته می‌شود که قیمت واحدهای یک صندوق سرمایه گذاری به میزان قابل توجهی بالاتر (پایین‌تر) از ارزش واقعی (NAV) آن باشد. این وضعیت معمولاً به دلیل افزایش تقاضای غیرمنطقی (عرضه غیرمنطقی) و هیجانی برای خرید یا فروش واحدهای صندوق ایجاد می‌شود.
ارکان صندوق سرمایه گذاری شامل نهادهایی است که در مدیریت و نظارت بر عملکرد صندوق نقش دارند. این ارکان عبارت‌اند از:
مدیر صندوق: مسئولیت تصمیم‌گیری در خصوص سرمایه گذاری‌های صندوق را بر عهده دارد.
متولی صندوق: وظیفه نظارت بر عملکرد مدیر و اجرای صحیح مفاد اساسنامه و امیدنامه را بر عهده دارد.
حسابرس: بررسی و ارزیابی عملکرد مالی صندوق را انجام می‌دهد تا از شفافیت و صحت اطلاعات مالی اطمینان حاصل شود.
بازارگردان: در صورت لزوم برای افزایش نقدشوندگی و جلوگیری از نوسانات شدید قیمتی، اقدام به خرید و فروش واحدهای سرمایه‌گذاری در بازار می‌کند.
اساسنامه: سندی قانونی است که شامل مقررات، اهداف و ساختار کلی صندوق سرمایه‌گذاری می‌شود. این سند چارچوب فعالیت‌های صندوق را مشخص کرده و تعهدات آن را تعیین می‌کند.
امیدنامه: شامل اطلاعات جزئی‌تر درباره نحوه سرمایه گذاری، استراتژی‌های مالی و ریسک‌های مرتبط با صندوق است. سرمایه‌گذاران قبل از ورود به هر صندوق باید امیدنامه آن را بررسی کنند تا شناخت کاملی از نحوه عملکرد آن داشته باشند.
صندوق های بورسی بر اساس معیارهای مختلفی دسته‌بندی می‌شوند. در ادامه، انواع صندوق های بورسی را بررسی می‌کنیم.
صندوق های سرمایه گذاری بورسی از نظر نحوه انجام معاملات به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
صندوق های صدور و ابطال نوعی از صندوق های سرمایه گذاری هستند که واحدهای آن‌ها به‌صورت مستقیم از طریق مدیر صندوق خرید و فروش می‌شوند. در این نوع صندوق ها، سرمایه گذار درخواست صدور (خرید) یا ابطال (فروش) واحدهای سرمایه گذاری خود را از طریق سامانه مخصوص یا سایت رسمی صندوق ارائه می‌دهد و معامله در بازاری خارج از بورس انجام می‌شود.
صندوق های سرمایه گذاری «قابل معامله» که به اختصار (ETF) نامیده می‌شود که خلاصه عبارت (Exchange traded fund) است یکی از رایج‌ترین و پرطرفدارترین انواع صندوق های بورسی هستند که واحدهای آن‌ها همانند سهام شرکت‌ها در بازار بورس خرید و فروش می‌شود. این نوع صندوق ها نقدشوندگی بالاتری دارند و سرمایه گذاران می‌توانند در طول ساعات بازار به‌راحتی چندین و چند بار (وابسته به استراتژی معاملاتی خود) به خرید و فروش آن‌ها بپردازند.
صندوق های بورسی بر اساس ترکیب دارایی‌هایشان در دسته‌های مختلفی قرار می‌گیرند. این ترکیب دارایی‌ها میزان ریسک، بازده و نوع سرمایه‌گذاری را تعیین می‌کند. نکته حائز اهمیت درباره از اینجا به بعد متن آن است که اکثر صندوق های معرفی شده در ادامه می‌توانند در دسته‌بندی صندوق های صدور و ابطالی یا صندوق های ETF قرار بگیرند. برای مثال:
هم صندوق درآمد ثابت از نوع صدور و ابطالی وجود دارد و هم صندوق درآمد ثابت از نوع ETF
هم صندوق درآمد سهامی از نوع صدور و ابطالی وجود دارد و هم صندوق سهامی از نوع ETF
و …
در ادامه به بررسی انواع صندوق های بورسی از نظر ترکیب دارایی می‌پردازیم.
صندوق های سرمایه گذاری با درآمد ثابت بخش عمده‌ای از دارایی‌ها را (بین 85 تا 100 درصد) در اوراق با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری می‌کنند. این موضوع، ریسک سرمایه گذاری را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. با این حال، برای افزایش بازدهی و ایجاد تنوع در سبد سرمایه‌گذاری، مدیران صندوق می‌توانند حداکثر 15 درصد از دارایی‌ها را به سایر فرصت‌های سرمایه‌گذاری، از جمله صندوق های سرمایه گذاری دیگر، سهام، حق تقدم سهام و اوراق اختیار معامله مرتبط با سهام اختصاص دهند.
این رویکرد، ضمن حفظ امنیت سرمایه، امکان بهره‌مندی از پتانسیل رشد سایر بازارها را نیز فراهم می‌کند. این نوع صندوق ها برای سرمایه‌گذارانی مناسب هستند که به دنبال سودی پایدار با کمترین میزان ریسک ممکن هستند.
صندوق های بورسی با درآمد ثابت بر اساس نوع، به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
1- صندوق بورسی با درآمد ثابت با تقسیم سود دوره‌ای: این نوع صندوق های درآمد ثابت به صورت دوره‌ای مثلاً ماهانه به ازای هر واحد سرمایه گذاری به دارندگان آن سود نقدی تقسیم کرده و به حساب بانکی سرمایه‌گذار واریز می‌کند.
2-صندوق بورسی با درآمد ثابت بدون تقسیم سود دوره‌ای: این نوع صندوق ها سود نقدی تقسیم نمی‌کنند و به صورت روزشمار (در روزهای کاری) ارزش هر واحد آن‌ها (NAV) افزایش می‌یابد، عملاً می‌توان گفت در این روش سرمایه‌گذار سود مرکب دریافت می‌کند.
صندوق های مختلط ترکیبی از سهام و اوراق با درآمد ثابت را در سبد سرمایه‌گذاری خود جای می‌دهند؛ به عبارتی می‌توانند بین 40 تا 60 درصد از دارایی‌های خود را در سهام یا اوراق درآمد ثابت سرمایه گذاری کنند. این صندوق ها تعادلی بین ریسک و بازدهی ایجاد می‌کنند و برای سرمایه‌گذارانی مناسب هستند که به دنبال ترکیبی از سود ثابت و رشد سرمایه هستند.
صندوق های سرمایه گذاری سهامی حداقل باید 70 درصد از دارایی خود را در سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس سرمایه‌گذاری کنند. این نوع صندوق ها برای سرمایه‌گذارانی مناسب است که به دنبال بازدهی بالاتر و پذیرای ریسک بیشتری هستند.
صندوق های سهامی اهرمی نوعی از صندوق های سهامی هستند که از ابزارهای مالی مانند سهام، حق تقدم، واحدهای سرمایه گذاری صندوق‌های سرمایه‌گذاری غیر از اوراق بهادار، گواهی سپرده های کالایی، اتخاذ موقعیت فروش قراردادهای آتی اوراق بهادار، اوراق مشارکت و … برای افزایش بازدهی استفاده می‌کنند. این نوع صندوق ها می‌توانند سود بالایی به همراه داشته باشند اما ریسک آن‌ها نیز به همان نسبت بالاست.
صندوق سهامی اهرمی دارای دو نوع واحد سرمایه گذاری هستند:
1- واحدهای صدور و ابطالی: کم‌ریسک‌تر مثل صندوق های درآمد ثابت
2- واحدهای ETF: پرریسک، ریسک و بازدهی بیشتر از صندوق های سهامی
صندوق های سهامی شاخصی سعی می‌کنند عملکرد یک شاخص خاص مانند شاخص کل بورس یا شاخص هم‌وزن را دنبال کنند. این نوع صندوق ها برای سرمایه گذارانی مناسب است که به دنبال سرمایه گذاری غیرمستقیم در شاخص‌های بازار هستند. ترکیب دارایی این صندوق ها معمولاً حداقل 80 درصد سهام و حق تقدم شرکت‌های پذیرفته شده در بازار بورس تهران و حداکثر 20 درصد در سهام شرکت‌های بازار اول و دوم فرابورس، وجه نقد و سپرده های بانکی هست.
صندوق های بورسی کالایی نوعی از صندوق های سرمایه‌گذاری هستند که دارایی‌های خود را عمدتاً در بازار کالاها متمرکز می‌کنند. این صندوق ها امکان سرمایه گذاری در دارایی‌های فیزیکی یا اوراق مبتنی بر کالا را فراهم می‌کنند و در بورس کالای ایران شامل انواع زیر هستند:
این صندوق ها دارایی‌های خود را به‌صورت گواهی سپرده سکه طلا، سکه و شمش طلا یا سایر اوراق مبتنی بر طلا نگهداری می‌کنند و گزینه‌ای مناسب برای افرادی هستند که به دنبال حفظ ارزش دارایی‌های خود در برابر تورم و نوسانات اقتصادی هستند.
به طور کلی ترکیب دارایی صندوق های طلا شامل:
این نوع از صندوق های سرمایه‌گذاری عمدتاً دارایی‌های خود را در بازار زعفران و اوراق مشتقه مرتبط با آن متمرکز می‌کنند. با توجه به ارزش بالای زعفران و نوسانات آن، این صندوق ها گزینه‌ای جذاب برای سرمایه گذارانی هستند که به دنبال تنوع بخشی به سبد سرمایه گذاری خود هستند. به طور کلی ترکیب دارایی صندوق های زعفران شامل حداقل 70 درصد سپرده کالایی زعفران، 20 درصد اوراق مشتقه مرتبط با محصولات کالایی، 5 درصد موقعیت خرید در قرارداد اختیار کالایی و سپرده بانکی، اوراق مشارکت و … است.
صندوق های انرژی حداقل 70 درصد از دارایی‌های خود را در اوراق بهادار مرتبط با انرژی مانند نفت، گاز و سایر منابع انرژی سرمایه‌گذاری می‌کنند و حداکثر 20 درصد از ارزش کل دارایی‌های صندوق را می‌توانند در اوراق مشتقه مبتنی بر گواهی سپرده کالایی سرمایه گذاری کنند.
این صندوق ها گزینه‌ای مناسب برای سرمایه‌گذارانی هستند که به دنبال بهره‌مندی از نوسانات بازار انرژی و رشد قیمت منابع انرژی هستند.
| موضوع سرمایه گذاری | توضیحات |
| گواهی سپرده کالایی (حامل‌های انرژی) و گواهی صرفه‌جویی انرژی | حداقل ۷۰ درصد از ارزش کل دارایی‌های صندوق |
| اوراق مشتقه مبتنی بر گواهی سپرده کالایی (حامل‌های انرژی) | حداکثر ۲۰ درصد از ارزش کل دارایی‌های صندوق |
| تعهد خالص موقعیت‌های بدون پوشش در قراردادهای مشتقه مبتنی بر گواهی سپرده کالایی (حامل‌های انرژی) | حداکثر ۵۰ درصد از ارزش کل دارایی‌های صندوق در زمان اتخاذ موقعیت |
| اخذ موقعیت خرید در قرارداد اختیار معامله گواهی سپرده کالایی (حامل‌های انرژی) | حداکثر ۵ درصد از ارزش کل دارایی‌های صندوق |
صندوق های اختصاصی بازارگردانی برای تأمین نقدینگی و کنترل نوسانات سهام خاص در بازار بورس ایجاد شده‌اند. این صندوق ها معمولاً توسط شرکت‌های سرمایه‌گذاری یا نهادهای مالی برای حمایت از یک سهم خاص یا گروهی از سهام تشکیل می‌شوند.
صندوق های جسورانه (Venture Capital) در شرکت‌های نوپا و استارتاپ‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند. این صندوق ها دارای ریسک بالا و بازدهی بالقوه زیاد هستند و برای سرمایه‌گذارانی مناسب‌اند که به دنبال حمایت از نوآوری و فناوری‌های جدید هستند.
صندوق های نیکوکاری نوعی از صندوق های سرمایه‌گذاری هستند که سود حاصل از سرمایه گذاری آن‌ها صرف امور خیریه و عام‌المنفعه می‌شود. این صندوق ها علاوه بر تأمین مالی فعالیت‌های نیکوکارانه، به سرمایه گذاران امکان مشارکت در کارهای خیر را می‌دهند.
صندوق در صندوق نوعی صندوق سرمایه گذاری است که دارایی‌های خود را در سایر صندوق های سرمایه‌گذاری توزیع می‌کند. این نوع صندوق ها برای کاهش ریسک و افزایش تنوع دارایی‌ها طراحی شده‌اند.
صندوق های املاک و مستغلات نوعی از صندوق های سرمایه‌گذاری هستند که در دارایی‌های ملکی و پروژه‌های ساختمانی سرمایه گذاری می‌کنند. این صندوق ها برای افرادی که قصد سرمایه گذاری در بازار مسکن دارند اما نمی‌خواهند مستقیماً ملک خریداری کنند، گزینه مناسبی محسوب می‌شوند.
این نوع صندوق ها به‌طور خاص برای تأمین مالی پروژه‌های ساختمانی و توسعه املاک طراحی شده‌اند. سرمایه‌های جذب‌شده در این صندوق ها به اجرای پروژه‌های ساختمانی و فروش واحدهای مسکونی، تجاری یا اداری اختصاص می‌یابند.
صندوق های خصوصی سرمایه‌گذاری‌هایی هستند که در شرکت‌های غیر بورسی یا کسب‌وکارهای در حال رشد انجام می‌شوند. این نوع از صندوق ها معمولاً توسط سرمایه گذاران حرفه‌ای مدیریت می‌شوند و امکان مشارکت در رشد شرکت‌های خصوصی را فراهم می‌کنند.
این نوع صندوق ها برای تأمین مالی پروژه‌های خاص اقتصادی و صنعتی ایجاد می‌شوند. سرمایه گذاران در این صندوق ها، از طریق تأمین مالی پروژه‌ها، در سود حاصل از بهره‌برداری آن‌ها سهیم می‌شوند.
صندوق های تضمین اصل سرمایه برای سرمایه گذارانی طراحی شده‌اند که تمایل دارند بدون ریسک از اصل سرمایه خود محافظت کنند. در این نوع صندوق ها، مکانیزم‌های مختلفی از جمله بیمه یا تعهدات مدیر صندوق به کار گرفته می‌شود تا اصل سرمایه تضمین شود.
سرمایه گذاری در صندوق های بورسی شامل دو نوع صندوق صدور و ابطالی و صندوق های قابل معامله در بورس (ETF) است. برای هر دو نوع، اولین گام ثبت نام در سامانه سجام و احراز هویت است.
1-ثبت نام در سامانه سجام: پیش از هر اقدامی، باید در سامانه سجام ثبت نام کرده و احراز هویت خود را تکمیل کنید.
2-انتخاب صندوق مناسب: پس از بررسی صندوق های مختلف، به سایت رسمی صندوق موردنظر مراجعه کنید.
3-ثبت نام در سایت صندوق: برای صدور واحدهای سرمایه گذاری، ابتدا باید در وب‌سایت صندوق ثبت نام و در صورت نیاز مدارک لازم را ارائه دهید.
4-واریز مبلغ سرمایه گذاری: پس از ثبت نام، مبلغ موردنظر خود را به حساب صندوق واریز کنید.
5-دریافت واحدهای سرمایه گذاری: پس از پردازش درخواست، واحدهای سرمایه گذاری به نام شما صادر خواهد شد.
6-توجه به روزها و ساعات معاملاتی: هر صندوق، بسته به سیاست‌های داخلی خود، دارای روزهای کاری متفاوتی (بعضی پنج‌شنبه‌ها را نیز جز روزهای کاری در نظر می‌گیرند) است که در سایت صندوق اعلام می‌شود.
1-ثبت نام در سامانه سجام: برای دریافت کد بورسی و شروع معامله در بازار بورس باید ابتدا در سامانه سجام ثبت نام کنید.
2-ثبت نام در سامانه کارگزاری های مجاز بورسی: برای خرید و فروش واحدهای صندوق ETF، باید در یکی از کارگزاری های بورس ثبت نام کنید. فرقی نمی‌کند که در کدام کارگزاری این کار را انجام دهید.
3- ورود به سامانه معاملات آنلاین: از طریق پنل معاملاتی کارگزاری، به بازار بورس دسترسی پیدا کنید.
4-جستجوی نماد صندوق ETF: نماد موردنظر را در سامانه جستجو کنید و اطلاعات مربوط به آن را بررسی کنید.
5-ثبت سفارش خرید: در روزهای کاری شنبه تا چهارشنبه، در ساعات معاملاتی بورس، سفارش خرید خود را ثبت کنید. دقت داشته باشید که با توجه به نوع صندوق انتخابی ساعت معاملاتی متفاوت خواهد بود؛ مثلاً:
6- مدیریت سرمایه گذاری: واحدهای خریداری‌شده در پرتفوی شما نمایش داده می‌شود و می‌توانید در هر زمان نسبت به فروش آن اقدام کنید.
برای مشاهده لیست صندوق های سرمایه گذاری، مراحل زیر را دنبال کنید:
1. ورود به سایت فیپیران: این سایت مرجع رسمی اطلاعات مالی ایران است.
2. انتخاب بخش «صندوق ها»: در صفحه اصلی، دکمه «صندوق ها» را از منو بالایی انتخاب کنید و از منو آبشاری «فهرست صندوق های سرمایه گذاری» را انتخاب کنید.
3. بررسی جزئیات هر صندوق: با کلیک روی نام هر صندوق، اطلاعات کاملی درباره ترکیب دارایی‌ها، بازدهی، هزینه‌ها و سایر جزئیات را مشاهده کنید.
4. دسته‌بندی صندوق ها: لیست صندوق های مختلف از جمله صندوق های درآمد ثابت، سهامی، مختلط و کالایی را می‌توانید با فیلتر کردن به صورت مجزا مشاهده کنید.
5. مقایسه صندوق ها: با استفاده از ابزارهای مقایسه، می‌توانید عملکرد چندین صندوق را در کنار یکدیگر بررسی کنید و بهترین گزینه را انتخاب کنید.
صندوق های صدور و ابطالی: حداقل مبلغ سرمایه گذاری معمولاً برابر با قیمت یک واحد سرمایه گذاری صندوق است که در سایت صندوق درج می‌شود.
صندوق های قابل معامله (ETF): در اکثر صندوق های ETF، حداقل مبلغ سرمایه گذاری معادل 500 هزار تومان است.
صندوق های صدور و ابطالی: در این صندوق ها، اختلاف قیمت صدور و ابطال به‌عنوان کارمزد در نظر گرفته می‌شود.
صندوق های ETF: کارمزد سرمایه گذاری در صندوق های ETF بسته به نوع آن متفاوت است. برای اطلاع دقیق از مبلغ کارمزد صندوق های ETF بهتر است زمان ثبت سفارش خرید یا فروش به کارمزد درج شده در پنجره معاملاتی دقت نمایید.
بازدهی هر صندوق به استراتژی سرمایه گذاری و نوع دارایی‌های آن بستگی دارد. در حالت کلی:
